خاتم چیست؟

خاتم پوششی است که از کنارهم قرار گرفتن لایه ایی نازک به ضخامت حدود یک و نیم میلیمتر قطعات ریز و متساوی الضلاع چوبهای رنگی به همراه قطعات مثلثی شکل فلز برنج و استخوان بدست می آید .خاتم سازی یکی از هنر های برتر اصفهان محسوب می شود و مبتکر و ابداع کننده آن مشخص نمی باشد اما اساس و شیوه کار آن بسیار شبیه موزاییک کاری است که نه تنها در ایران بلکه در جهان سابقه دیرینه دارد . معرفی خاتم کاری اصفهان خاتم چیست؟

بنابر نظر پروفوسور پوپ این هنر، موزائیک کاری با چوبهای رنگی و استخوان است که آن را خاتمبند می گویند.  با این تفاوت که در هنر خاتم قطعات ریز چوب و استخوان و فلز را طی یک پرسه طولانی مدت آماده و به صورت کاملا منظم و در قالب اشکال هندسی به ظرافت در کنار هم قرار داده و پس از برش به صورت لایه لایه ،با چسب چوب روی زیرکاری چوبی می چسبانند .آثار قدیمی به جامانده همچون در کاخها و رحلهای قران نشان دهنده قدمت این هنر در شهر اصفهان به ویژه در عهد صفویه است .معرفی خاتم کاری اصفهان

مراحل ساخت خاتم
در شهر اصفهان خاتم کار ابتدا چوبهای رنگی مثل عناب، نارنج ،فوفل، آبنوس و ..را به صورت نواری و با ارتفاع ۶۰ سانتی متر برش می دهد تا خشک شوند .برای کارهای با کیفیت بالا از استخوان نیز استفاده می کنند بدین ترتیب که ابتدا نوارهایی از استخوان شتر را حدود ۳ ماه در آب آهک قرار می دهند تا رنگ آن کاملا سفید شود. در اولین مرحله برش نوارهای چوب و استخوان را آن گونه برش داده و سوهان کاری می کنند تا سطح مقطع مثلثی شکل و تمیز به دست می آید که در اصطلاح سنتی به آن شش می گویند. این نوار ها در کنار نوار برنجی که از طریق حدیده کردن کاملا شبیه قطعات چوب و استخوان گردیده به صورت یک چیدمان رنگی و منظم با لایه ایی از چسب سریش در کنار هم قرار می گیرند .

شش های آماده شده با نخ بسته می شود تا ضمن خشک شدن محکم در کنار هم چسبیده شود این عمل تا به دست آمدن یک گل کامل با ارتفاع ۶۰ سانتی متر ادامه پیدا می کند.پس از آماده کردن چندین گل آنها را بین دوتخته در کنارهم می چینند و لابه لای آن را با چسب چوب یا سریش پر می کنند و زیر پرس به صورت یک تکه در می آورند که به آن قامه می گویند .

استاد کار از طریق اره مویی لایه هایی به ضخامت بین یک الی یک و نیم میلی متر را از سطح قامه برش می دهد که به آن لنگه می گویند.پس از آماده سازی زیر ساخت از طریق نجاری خاتم ها براساس طرح ،رنگ، شکل و ابعاد بر روی زمینه کار به وسیله چسب های مخصوص و با حرارت دادن چسبانده می شود .

بعد از بتونه کاری و ساییدن و ترمیم سطح کار خاتم آماده می شود و در نهایت بالایه ایی از سیلر کیلر پوشانده می شود .هرچقدر خاتم آماده شده ظریفتر و محکم تر باشد و از موا اولیه با کیفیت بالا ساخته شده باشد ارزش آن بیشتر است .در برخی موارد به جای برنج از طلا و نقره نیز استفاده می شود. اشیاء خاتم کاری شده به حرارت و رطوبت حساس بوده و در صورتی که کیفیت خوبی نداشته باشد در مجاورت با این عناصر از سطح کار بلند شده و به اصطلاح می ریزد. معرفی خاتم کاری اصفهان |مراحل ساخت خاتم

معرفی و تطبیق دورههای پر اهمیت
با توجه به میزان اهمیت هنر خاتمکاری در باب هنرهای سنتی و ملی و با استناد به آثار باقی مانده از این هنر، پرداختن به موضوع شناسایی، معرفی و تطبیق دورههای پر اهمیت آن، حائز اهمیت مینماید. مقاله حاضر در پی یافتن شاخصههای نوآوری و خلاقیت در آثار خاتمکاری دوره صفوی و قاجار و تبیین مؤلفههای کیفیت در ساخت، نوآوری در رنگ، استفاده از مواد اولیه و… میباشد. علت انتخاب این دو دوره از هنر خاتمکاری را میتوان به اختصار چنین بیان نمود، هنر دوره صفوی اوج فرهنگ و هنر ایران و خلق آثار بیمانندی در هنر از جمله هنر خاتمکاری بوده است؛ دوره قاجار که ادامه دهندهی سبکهای پیشین

ازجمله دوره صفوی بوده، به مدد خلاقیت هنرمندان شاهد نوآوری در بسیاری از هنرها از جمله خاتمکاری هستیم. با بررسی
تحلیلی- تطبیقی پیش رو، شباهتها و اختلافات هنر خاتمکاری بررسی و در نهایت به ذکر نقاط قوت و نوآوری و خلاقیت دوره قاجار پرداخته شده است. به دلیل انتشار نیافتن تصاویر و اطلاعات از آثار بینظیر هر دو دوره در کتابها و منابع کتابخانهای ودر دسترس نبودن آنها در مطالعات میدانی، متأسفانه تصویری از برخی آثار ارائه نشد و تنها به ذکر اسامی آنها بسنده کردیم.

لازم به ذکر است آثار ذکر شده در این مقاله از شاخصترینها و به عنوان آثاری که نماینده و مظهر روشن این هنر در هر دو دوره بوده، مورد بررسی قرار گرفت. پژوهش حاضر در سه بخش تنظیم شده است؛

در ابتدا تعریف هنر خاتمکاری( با استناد بهمنابع و فرهنگهای لغات) و همچنین تعریف نگارنده، تاریخچه کلی و مواد اولیه بیان شده است. سپس خاتمکاری دوره صفوی و قاجار و آثار شاخص هردوره ذکر شده است. در ادامه تبیین، تحلیل و تطبیق نوآوری و خلاقیت در هنر به ویژه در هنر سنتیبا تأکید بر هنر خاتمکاری با استناد به آثار به جای مانده از این دو دوره صورت گرفته است. بر اساس نتایج به دست آمده، نگارنده میکوشد تا با گذار از این مطالعه تحلیلی- تطبیقی و بررسی نمونههای شاخص گامی در راستای شناخت بیش از پیش هنرهایسنتی و ملی به ویژه هنر خاتمکاری برداشته و با بیان مؤلفه های نوآوری و خلاقیت، ابهام در برههای از تاریخ این هنر را بازنماید.

هنر خاتمکاری
در مورد معنا و مفهوم هنرمند”خاتم کار” و هنر “خاتم” میپردازیم به تعاریف موجود در فرهنگها و کتابهای لغت:
-در لغتنامهی دهخدا تعریف “خاتم” ، ذیل تعریف “خاتمساز” و “خاتمکار” آمده است:
خاتمساز.[ ت ] ( نف مرکب) آنکه پارههای استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند.

خاتمسازی. [ ت ] (حامص مرکب) عمل خاتمساز. نشاندن پارههای استخوان با نقش و نگار در چوب.
خاتمکار. [ ت ] ( ص مرکب) آنکه خاتمکاری کند. خاتمساز. کسی که کار او خاتمکاری است.
خاتمکاری. [ ت ] ( حامص مرکب) نشاندن استخوان در چوب با نقش و نگار. خاتم سازی. رجوع به خاتمبندی و خاتمسازی شود.
.(۹۲۶۷ : خاتمبندی. [ت بَ ] ( حامص مرکب) عمل خاتمبند. خاتمکاری. رجوع به خاتم و خاتمکاری شود (دهخدا، ۱۳۷۳
– در لغتنامهی معین تعریف “خاتم” چنین آمده است:
خاتم: ختم کننده. پایان، عاقبت.
: خاتم بستن: توسط عاج و استخوان شتر و غیره نقوش و گلهایی بر سطح چیزی ایجاد کردن؛ خاتمکاری کردن( معین، ۱۳۸۷.(۴۹۶

-در دایره المعارف فارسی، تعریفی از “خاتمکاری و خاتم سازی” به این مضمون آورده شده است:
هنر آراستن سطح اشیاء، به صورتی شبیه موزاییک، با مثلثهای کوچک. طرحهای گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال »
منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قرار دادن مثلثهای کوچک در کنار هم نقشبندی میکنند. مثلثها را از
انواع چوب و فلز و استخوان میسازند. هر چه مثلثها ریزتر و ظریفتر باشند، خاتم مرغوبتر است. در یک طرح خاتم، برای
مصاحب، ) « ساختن کوچکترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار میرود.(۸۷۳ :۱۳۴۵

به طور کلی هنر خاتمکاری مشتمل بر خاتمسازی و خاتمچسبانی است؛ شاید این تعریف به معنای اصلی و فعل کار نزدیکتر ازبقیه تعاریف در منابع نامبرده باشد:
خاتمسازی عبارت از برش، پرداخت و سوهانکاری مواد اولیه و کنار هم قرار دادن آنها بر اساس یک طرح هندسی به وسیلهی چسب و بستن آنها با نخ و در نهایت تشکیل قامه خاتم است. خاتمساز برشهای خاتم را از قامه به دست آورده و در اختیارخاتمچسبان قرار میدهد.
خاتمچسبانی نصب برشهای به دست آمده از قامه خاتم، روی اشیا چوبی به کمک چسب سرد یا سریشم گرم میباشد.
خاتمچسبان پس از مراحل پرداخت، نوعی پوشاننده به عنوان محافظ مانند پلیاستر روی اثر نهایی میپاشد.

تاریخچه خاتمکاری در ایران
از جمله هنرهای سنتی و ملی هنر خاتمکاری میباشد که با استناد به اثر موجود در موزه متروپولیتن پیشینه آن به دوران۱۳۰ است که در موزهی متروپولیتن × ۴۱ cm ایلخانان باز میگردد.

این اثر (رحل چوبی) منبت و مشبک و خاتمکاری با ابعاد نیویورک نگهداری میشود. حاشیههای آن با خاتمهای صرفاً چوبی بسیاده ساده(فاقد آلیاژ و استخوان ) تزیین گردیده است. برروی این اثر تاریخ ساخت و نام سازنده به شیوهی حکاکی، حک شده است.
خاستگاه هنر خاتم، شهر شیراز بوده که هنوز هم از متداولترین صنایع دستی آن شهر به شمار میرود. در دوره صفویه با انتخابشهر اصفهان به عنوان پایتخت، هنرمندان از اطراف و اکناف ایران در این شهر گرد هم آمدند، هنرمندان خاتمکار نیز از این قاعده مستثنی نبودند و با عزیمت به این شهر باعث رونق و رواج این هنر گردیدند. در حال حاضرشهر اصفهان در زمره یکی از شهرهایی است که دارای بیشترین تولیدات خاتمکاری در ایران محسوب میگردد، البته نه با کیفیت مطلوب.

پادشاهان صفوی هنر خاتم را اساساً نوعی هنر تزیینی تلقی و از همین منظر هم به آن توجه میکردند. شاید به همین دلیل، »
: روزی طلب و جلالی، ۱۳۸۲ ) « هنر خاتم تا حدود زیادی در انحصار طبقه ثروتمند و در جرگهی هنرهای اشرافی قرار گرفته است
۵۵ ). درعهد زندیه خاتمکاری در تزیینات صندوق مقابر ائمهاطهار که بهترین گواه ذوق و قریحه بارور هنرمندان این عصر بود،انجام میشد.

آثار خاتمکاری این دوره از ظرافت و تبحر بیمانندی برخوردار است که زمینه ساز شیوههای ابداعی در دورههای بعدی از جمله دوره قاجار شد. دوره قاجار بر خلاف دورهی صفوی که هنر خاتم در انحصار طبقه اشراف و ثروتمندان بود، ازانحصار دربار خارج و به کارگاههای هنرمندان عادی راه پیدا کرد.

سال ۱۳۰۹ خورشیدی با احداث مجموعهی بزرگ هنرهای زیبای کشور در اداره فرهنگ و هنر سابق ( اکنون به نام پژوهشکدهی هنرهای سنتی سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی تغییر نام یافته) توسعه و رونق در هنرهای سنتی بیش از پیش شکوفا شد.
در همین راستا متولیان هنر با تأسیس کارگاههای هنرهای ملی و سنتی از جمله کارگاه زری بافی، نگارگری، قلمزنی، خاتمسازی، میناسازی، فرش و گلیم و… به پرورش نبوغ هنرمندان و کشف خلاقیت در آنها و ایجاد آثار نوآورانه اهداف خود را پیگیری کردند. تأسیس و راهاندازی کارگاه خاتمسازی و گردآوری مطرحترین خاتمکاران (به سرپرستی مرحوم محمد حسین صنیع خاتم در تاریخ هفتم شهریور ماه سال ۱۳۱۱خورشیدی) از اتفاقات مهم بود که سبب خدمت عظیم ملی، رونق و توسعه روز افزون این هنر شد.

امروزه اعتلای خاتمکاری در دو تالار خاتمکاری کاخ مرمر و تالار خاتمکاری مجلس شورای ملی به دست استادان توانمند کارگاه نامبرده، صورت آفرینش به خود گرفته است.

خاتمکاری تالار خاتم کاخ موزه مرمر در دوره معاصر بنای تاریخی کاخ موزهی مرمر تنها یک مجموعهی معماری زیبا و شگفتانگیز نیست، بلکه آینهای است که فرهنگ و هنرِ هنرمندان معاصر ایران زمین بر پیکرهی آن نقشی جاوید نهاده است. ساخت و شروع تزیین خاتمکاری این تالار در سال ۱۳۱۴ خورشیدی آغاز شد و به همت جمعی از هنرمندان خاتمکاران کارگاه خاتمکاری هنرهای سنتی اداره کل هنرهای زیبا انجام شد.

 مواد اولیه جهت ساخت خاتم
 چوب
بیشترین ماده مورد استفاده در خاتمسازی چوب میباشد؛ از چوب درختان مختلف نظیر انواع چوبهایی به رنگ طبیعی مانند فوفل، عناب، نارنج، شمشاد، افرا و چنار مثلثها تهیه و در خاتمسازی استفاده میشود. در گذشته از چوب بقم و آبنوس نیزاستفاده میشد که همراه با چوب فوفل از هند به ایران وارد میشدند و امروزه هر سه کمیاب گشتهاند. هنرمندان برای جبران این کمیابی و دسترسی به رنگ دلخواه با تنوع رنگی(قرمز، سیاه، سبز و …)، معمولاً مثلثهایی از چوب درخت نارنج یا افرا را درون ظرف فلزی حاوی آب و مواد رنگی(طبیعی یا شیمیایی) ریخته و با جوشاندن مثلثها در محلول ذکر شده طی چندین ساعت میتوان مثلثهای چوبی رنگی به دست آورد.

 آلیاژ برنج
امروزه خاتمسازان تنها از آلیاژ برنج در ساخت خاتم استفاده میکنند؛ با استناد به آثار معدودی از گذشته مفتولهای نقره- مس و آلومینیوم نیز گزارش شده است. برای تهیه در ابتدا مفتولها (مقطع گرد) به وسیلهی دستگاه نورد به شکل مثلث در میآیند.
این دستگاه شامل دو غلتک است که یکی در بالا و دیگری در پایین قرار دارد؛ روی غلتک پایینی شیارهایی به شکل مثلثهای ریز و درشت با کاربردهای مختلف حک شده است. غلتک بالایی نیز سطحی کاملاً صاف و بدون شیار دارد، با عبور مفتول از شیار موجود بر روی غلتک وحرکت محور چرخندهی آن، مفتول به شکل مثلث از دستگاه خارج میشود.

استخوان
معمولاً از استخوان ساق دست و پای شتر و گاهی به علت در دسترس نبودن و گرانی آن از استخوان دنده گاو و یا اسب( بسیار نادر ) استفاده میشود که کیفیت استخوان شتر را ندارد. روش تهیه مثلثهای استخوانی به این صورت است که پس چربیزدایی به مدت چند روز آن را درون آب آهک میخیسانند تا زردی استخوان برطرف و رنگ آن سفید شود. پس از این عمل استخوانها را بنا به نیاز به شکل باریکه های مثلثی برش میدهند.

 سریشم /چسب پلی وینیل استات در گذشته از سریشم گرم (سریشم حیوانی) به جای چسب سرد (پلی وینیل استات) استفاده میشد. سریشم گرم یا چسب حیوانی مورد مصرف در خاتمکاری، ماده لزج غضروفی شکل است که مستقیماً از بخشهایی از بدن حیواناتی مانند گاو، گوسفند به دست میآید. طریقه مصرف آن به این صورت بوده که قبل از مصرف تکههای سریشم را در آب میخیسانند تا کاملاً نرم و خمیری شود، سپس آن را با حرارت غیر مستقیم درون ظرف مخصوص دو جداره( داخل یکی آب و داخل دیگری سریشم) میگذارند. امروزه چسب سرد برای چسباندن کلیه بخشهای خاتمسازی و خاتمچسبانی کاربرد دارد. راحتی کار با این چسب، قدرت اتصال و مقاومت خوب آن در برابر عوامل محیطی به ویژه رطوبت، این ماده را از نظر خاتمکاران در الویت اول قرار داده است.

 هنر خاتمکاری دوره صفوی
در این دوره هنر خاتم نیز مانند کلیه هنرها، از اهمیت خاصی برخوردار بوده و بیشتر در انحصار اشراف و درباریان بود. هنرمنداندر » . از جانب حامیان و سفارشدهندگان که بیشتر آنها شاهان و شاهزادگان درباری بودند، مورد تشویق بسیار قرار میگرفتند
زمان صفوی، درهای کاخها، رحلهای قرآن، صندوقهای قبر و صندلیها را خاتمکاری میکردند. صندوق مرقد علی ابن ابیطالب(ع)در نجف اشرف ظریفترین شاهکار خاتمسازی است، که به دست استادی شیرازی ساخته شده و از زمان صفوی باقی مانده است.

همچنین قسمتهایی از صندوق منبتکاری مقبرهی شیخ صفی در اردبیل از خاتم است. در آن زمان مرکز خاتمسازی شهراصفهان بود، اما بعدها که این هنر رو به انحطاط گذاشت، شهر شیراز یگانه مرکز صنعت خاتمسازی شد، و ساختن اشیایی مانند .(۱۸ : طهوری، ۱۳۶۵ ) « تخته نرد و شطرنج و رحل قرآن و قابهای کوچک ادامه یافتتأمل و بررسی دقیق بر آثار این دوره نشان میدهد که خاتمسازی در این دوره به دو روش متداول بوده است: شیوه نخست، به پیروی از دوره قبل (ایلخانی) بوده که خاتم از قطعات مربع-مستطیل و متوازی الاضلاع ساخته میشد که محدودیت رنگی و تنوع مواد اولیه در آن به روشنی دیده میشود.

شیوه دوم، که به شیوه ابداعی دوره صفویه مربوط است؛ این شیوه گلبندی و تهیه قامه خاتم نام داشته، و تا به امروز نیز همین روش مرسوم است. ساخت تک گلهای خاتم با اشکال هندسی پنج یا هشت  ضلعی نیز صورت و شکلِ تکاملی ساخت خاتم در این دوره است